مقدمه: در جستجوی معمار گمشده

در تاریخ تفکر بشری، برخی شخصیت‌ها از مرزهای واقعیت تاریخی فراتر رفته و به کهن‌الگوهایی قدرتمند تبدیل می‌شوند. این شخصیت‌ها، حامل مفاهیم عمیق فلسفی، اخلاقی و معنوی هستند و داستانشان در طول قرن‌ها بازگو می‌شود. هیرام ابیف، بدون شک، یکی از برجسته‌ترینِ این چهره‌های رازآلود است. نام او در مرکز یکی از تأثیرگذارترین درام‌های تمثیلی در جهان غرب قرار دارد: افسانه‌ی بنیان‌گذار درجه سوم فراماسونری. این داستان، صرفاً یک روایت تاریخی نیست، بلکه یک ساختار پیچیده نمادین است که برای انتقال مفاهیمی چون وفاداری، فناپذیری، جاودانگی و جستجوی بی‌پایان انسان برای حقیقت طراحی شده است. برای درک این شخصیت، باید به سه حوزه مجزا اما مرتبط سفر کنیم: متون مقدس، تاریخچه‌ی فراماسونری و دنیای غنی اسطوره‌شناسی جهانی.

فصل اول: هیرام در متون کتاب مقدس - صنعتگری از صور

نقطه‌ی آغازین هر تحقیقی درباره هیرام، مراجعه به کتاب مقدس است. در دو کتاب از عهد عتیق، "کتاب اول پادشاهان" و "کتاب دوم تواریخ"، به شخصیتی به نام هیرام اشاره می‌شود. مهم است که بدانیم این شخصیت، با هیرام، پادشاه صور، که متحد حضرت سلیمان بود، تفاوت دارد. هیرامِ صنعتگر، فردی بود که توسط پادشاه صور برای کمک به ساخت معبد بزرگ اورشلیم فرستاده شد.

هویت و تبار

کتاب مقدس هویت او را این‌گونه توصیف می‌کند:

"او پسر بیوه‌زنی از قبیله نفتالی بود، و پدرش مردی اهل صور و مسگر بود؛ و او از حکمت و فهم و مهارت برای ساختن هرگونه مصنوعات برنزی پر بود. پس نزد سلیمان پادشاه آمده، تمام کارهای او را به انجام رسانید." (اول پادشاهان، باب ۷، آیه ۱۴)

این تبار دوگانه (مادر اسرائیلی و پدر فنیقی) خود دارای تفاسیر نمادین است و او را به پلی میان دو فرهنگ تبدیل می‌کند. عنوان "پسر بیوه" بعدها در فراماسونری اهمیتی ویژه یافت و ماسون‌ها اغلب خود را "پسران بیوه" می‌نامند که اشاره‌ای به پیروی از راه و رسم هیرام ابیف است.

آثار و دستاوردها

هیرام کتاب مقدس یک معمار به معنای امروزی نبود، بلکه یک هنرمند و فلزکار فوق‌العاده ماهر بود. تخصص اصلی او کار با برنز بود و مسئولیت ساخت برخی از نمادین‌ترین و باشکوه‌ترین اجزای معبد سلیمان را بر عهده داشت. از جمله آثار برجسته‌ی او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• دو ستون برنزی عظیم: این دو ستون که در ورودی معبد قرار داشتند، "یاکین" (Jachin) و "بوعز" (Boaz) نام‌گذاری شدند. این ستون‌ها در نمادگرایی ماسونی جایگاه بسیار مهمی دارند.
• دریای گداخته (The Molten Sea): یک حوضچه برنزی بسیار بزرگ که بر پشت دوازده گاو برنزی قرار داشت و برای تطهیر کاهنان استفاده می‌شد.
• ده حوضچه متحرک: پایه‌های برنزی چرخ‌دار برای شستشو.
• ابزار و وسایل دیگر: دیگ‌ها، بیل‌ها، و کاسه‌هایی که همگی از برنز صیقلی ساخته شده بودند.

نکته‌ی کلیدی این است که کتاب مقدس هیچ اشاره‌ای به مقام او به عنوان "معمار اعظم" کل پروژه، سرنوشت نهایی او، یا هرگونه توطئه و قتلی نمی‌کند. داستان زندگی هیرامِ صنعتگر در متون مقدس با پایان کارش در معبد، به پایان می‌رسد. او یک صنعتگر نابغه است، نه یک قهرمان تراژیک.

فصل دوم: تولد یک اسطوره

شخصیت هیرام ابیف که در قلب فراماسونری قرار دارد، حاصل یک دگردیسی و تکامل است. این شخصیت از دل هیرامِ صنعتگر کتاب مقدس بیرون آمده، اما ویژگی‌ها، مسئولیت‌ها و سرنوشتی کاملاً متفاوت یافته است. این تحول در دوران گذار فراماسونری از یک صنف "عملی" (Operative) متشکل از سنگ‌تراشان واقعی به یک انجمن "نظری" یا "فلسفی" (Speculative) در قرن هفدهم و اوایل قرن هجدهم رخ داد.

از صنعتگر به معمار اعظم

در روایت ماسونی، هیرام ابیف دیگر فقط یک فلزکار نیست. او به مقام معمار اعظم ارتقا یافته و به عنوان مغز متفکر و ناظر کل پروژه‌ی ساخت معبد سلیمان معرفی می‌شود. او در کنار سلیمان پادشاه (نماد خرد) و هیرام پادشاه صور (نماد قدرت و منابع)، سومین ضلع مثلث رهبری پروژه را تشکیل می‌دهد و نماد زیبایی (Beauty) است. این سه استاد اعظم، اسرار مخفی حرفه‌ی بنایی را در اختیار دارند، اسراری که به صورت نمادین در "کلمه استاد ماسون" خلاصه می‌شود.

درام تمثیلی درجه سوم: تراژدی در معبد

افسانه‌ی محوری درجه استاد ماسون (درجه سوم)، داستان قتل هیرام ابیف است. این روایت به صورت یک درام نمادین در لژها اجرا می‌شود:

1. توطئه: با نزدیک شدن به اتمام معبد، سه نفر از کارگران که شایستگی و صبر لازم برای طی کردن مراتب استادی را نداشتند، تصمیم می‌گیرند با توسل به زور، اسرار استاد ماسون را از هیرام ابیف به دست آورند. این سه نفر که معمولاً "جوبلا"، "جوبلو" و "جوبلوم" نامیده می‌شوند، نمادهای جهل، تعصب و جاه‌طلبی هستند.
2. رویارویی: آنها در سه دروازه اصلی معبد (جنوبی، غربی و شرقی) کمین می‌کنند. هر یک به نوبت راه را بر هیرام می‌بندند و "اسرار" را طلب می‌کنند. هیرام در هر سه مورد، با استواری پاسخ می‌دهد که این اسرار را نمی‌توان به این شکل فاش کرد و باید تا زمان مقرر صبر کنند. او وفاداری به عهد خود را بر حفظ جانش ترجیح می‌دهد.
3. قتل: پس از هر بار امتناع، هر یک از قاتلان با یکی از ابزارهای بنایی (گونیا، تراز یا شاقول، و چکش یا پتک) ضربه‌ای به هیرام وارد می‌کنند. ضربه نهایی در دروازه شرقی، مرگ او را رقم می‌زند.
4. دفن و کشف: قاتلان جسد را شبانه در تپه‌ای خارج از شهر دفن می‌کنند و برای پنهان کردن محل، شاخه‌ای از درخت اقاقیا بر روی آن می‌کارند. پس از غیبت هیرام و توقف کارها، سلیمان گروه‌هایی را برای یافتن او می‌فرستد. جستجوگران سرانجام از طریق شاخه سبز اقاقیا که به طور غیرطبیعی در آنجا روییده بود، محل قبر را پیدا می‌کنند.
5. برخاستن نمادین: استادان تلاش می‌کنند جسد را با "گرفتن استاد ماسون" بلند کنند، اما به دلیل فساد جسد، موفق نمی‌شوند. در نهایت، با یک گرفتن نمادین دیگر و به زبان آوردن یک "کلمه جایگزین"، او به طور سمبولیک به زندگی بازگردانده می‌شود. این "کلمه جایگزین" تا زمانی که "کلمه گمشده" اصلی پیدا شود، مورد استفاده قرار می‌گیرد.

فصل سوم: رمزگشایی از نمادها - لایه‌های عمیق افسانه

قدرت افسانه هیرام ابیف در محتوای تاریخی آن نیست، بلکه در غنای نمادین آن نهفته است. هر عنصر از این داستان، حامل لایه‌های متعدد معنایی برای آموزش مفاهیم فلسفی و اخلاقی است.

وفاداری در برابر مرگ

در بنیادی‌ترین سطح، هیرام نماد تمامیت و وفاداری به اصول است. او حاضر به فدا کردن جان خود می‌شود اما عهدی را که بسته، نمی‌شکند. این بخش از داستان، به کاندیدای درجه سوم می‌آموزد که برخی اصول اخلاقی، مطلق و غیرقابل معامله هستند، حتی اگر به قیمت گزافی تمام شوند.

مرگ، فناپذیری و جاودانگی

قتل هیرام، رویارویی مستقیم با واقعیت فناپذیری و مرگ است. مراسم درجه سوم، کاندیدا را به صورت نمادین در این تجربه شریک می‌کند. با این حال، داستان با مرگ پایان نمی‌یابد. یافتن جسد و "برخاستن" نمادین او، به مفهوم جاودانگی اشاره دارد. این جاودانگی می‌تواند به اشکال مختلف تفسیر شود:

• جاودانگی روح: اعتقاد به بقای شخصیت و آگاهی پس از مرگ جسم.
• جاودانگی از طریق میراث: تاثیر و دانش یک فرد که پس از مرگش از طریق شاگردان و آثارش به حیات خود ادامه می‌دهد.
• تولد دوباره معنوی: کاندیدا پس از تجربه‌ی مرگ نمادین، به عنوان یک استاد ماسون، با درکی جدید و عمیق‌تر از زندگی و مسئولیت‌هایش "دوباره متولد" می‌شود.

جستجوی حقیقت: "کلمه گمشده"

"کلمه گمشده" یکی از عمیق‌ترین نمادهای فراماسونری است. این "کلمه" صرفاً یک رمز عبور نیست، بلکه نمادی از حقیقت مطلق، دانش الهی یا درک کامل طبیعت هستی است. با مرگ هیرام، به عنوان تنها کسی که آن را می‌دانست، این حقیقت از دسترس بشر خارج شد. از آن پس، بشریت (و فراماسون‌ها) با یک "کلمه جایگزین" زندگی می‌کنند که نماد دانش ناقص و محدود ماست. بنابراین، کل مسیر یک فراماسون، سفری است برای جستجوی این "کلمه گمشده"؛ تلاشی بی‌پایان برای نزدیک شدن به حقیقت، با علم به اینکه شاید هرگز به طور کامل به آن دست نیابد.

معبد به عنوان نماد "خود"

در تفاسیر باطنی‌تر، ساخت معبد سلیمان، تمثیلی از ساختن معبد درونی یا شخصیت معنوی و اخلاقی هر فرد است. هر انسان در حال ساختن معبد روح خود است. در این تفسیر، هیرام ابیف نماینده‌ی "خودِ برتر" یا آن جرقه الهی خرد در درون انسان است که این فرآیند ساخت را هدایت می‌کند. سه قاتل نیز نماد نیروهای درونی مخرب هستند: شهوت، جهل و نفسانیات که تلاش می‌کنند این "خودِ برتر" را سرکوب کرده و ساختار معنوی فرد را نابود کنند.

فصل چهارم: ریشه‌های اسطوره‌ای و کهن‌الگوهای جهانی

بسیاری از محققان و مورخان، شباهت‌های انکارناپذیری میان افسانه هیرام ابیف و اسطوره‌های باستانی "مرگ و رستاخیز" یافته‌اند. به نظر می‌رسد این داستان، بازتابی از یک کهن‌الگوی جهانی است که در فرهنگ‌های مختلف در سراسر جهان وجود داشته است.

شباهت با اسطوره ازیریس

نزدیک‌ترین و مشهورترین نمونه، اسطوره مصری ازیریس است. ازیریس، پادشاه-خدای خردمند، توسط برادر حسودش "سِت" به قتل می‌رسد. سِت بدن او را تکه‌تکه کرده و در سراسر مصر پراکنده می‌کند. همسر وفادارش "ایزیس"، سفری طولانی را برای یافتن تمام قطعات بدن او آغاز می‌کند. پس از یافتن آنها، او با قدرت جادویی خود ازیریس را دوباره زنده می‌کند. مضامین کلیدی مانند:

• یک شخصیت خردمند و نیکوکار که به طرز وحشیانه‌ای به قتل می‌رسد.
• مرگ او که منجر به از دست رفتن نظم و دانش می‌شود.
• یک دوره جستجو توسط پیروان وفادار برای یافتن بدن او.
• یک شکل از رستاخیز یا تولد دوباره که نظم را بازمی‌گرداند.

این مضامین به طور مستقیم با داستان هیرام ابیف همخوانی دارند.

دیگر اساطیر موازی

این کهن‌الگو در داستان‌های دیگری نیز دیده می‌شود، از جمله دیونیسوس در یونان که توسط تایتان‌ها تکه‌تکه شد و دوباره متولد شد، یا تموز در بین‌النهرین که مرگ و بازگشت او نماد چرخه فصول و کشاورزی بود. این ارتباط نشان می‌دهد که افسانه هیرام، به جای آنکه یک اختراع منحصر به فرد باشد، بیانی ماسونی از یک نیاز عمیق انسانی برای درک چرخه‌های زندگی، مرگ و تجدید حیات است.

نتیجه‌گیری: هیرام ابیف به مثابه یک نماد چندوجهی

هیرام ابیف، فراتر از یک شخصیت، یک مفهوم است. او یک چارچوب تمثیلی است که فراماسونری از طریق آن، بنیادی‌ترین اصول خود را منتقل می‌کند. او تجسم وفاداری، نماد فناپذیری انسان، و نقطه‌ی کانونی درامِ جستجوی بی‌پایان برای حقیقت است. داستان او، روایتی از نابودی خرد به دست جهل و جاه‌طلبی است، اما در عین حال، حامل پیام امیدبخشِ تداوم دانش و امکان تولد دوباره‌ی معنوی است.

اینکه آیا فردی به نام هیرام ابیف واقعاً در تاریخ وجود داشته یا نه، در نهایت اهمیت چندانی ندارد. قدرت او در واقعیتِ نمادین اوست. او معمار گمشده‌ای است که هر عضو این انجمن برادری در سفر درونی خود به دنبال یافتن اصول و آموزه‌های اوست تا بتواند معبد شخصیت خود را بر پایه‌ی خرد، قدرت و زیبایی بنا کند.